1918-1920-ci illərdə Qars vilayətində ermənilərin törətdikləri soyqırım

1918-1920-ci illərdə Qars vilayətində ermənilərin törətdikləri soyqırım. (Azərbaycan arxivlərində saxlanılan sənədlər əsasında)

Nazim Mustafa,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru

 

Açar sözlər: Şərqi Anadolu, Qars, Ermənistan, Azərbaycan, Tomson, Andranik, ermənilər, müsəlmanlar, qırğınlar, soyqırımı.

Keywords: Eastern Anatolia, Kars, Armenia, Azerbaijan, Tomson, Andranik, Armenians, Muslims, massacre, genocide.

Ключевые: Восточная Анатолия, Карс, Армения, Азербайджан, Томсон, Андраник, армяне, мусульмане, резня, геноцид

1918-1920-ci illərdə ermənilərin Qars vilayətinin ərazisində türk-müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımlar və rəsmi dövlət orqanları tərəfindən həyata keçirilən etnik təmizləmə aksiyasına dair sənədlər Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivindəki (ARDA) fondlarda – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyinin fondunda (fond 890), Daxili İşlər Nazirliyinin fondunda (fond 894), Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin fondunda (fond 895), Azərbaycanın Gürcüstandakı Diplomatik Nümayəndəliyinin fondunda (fond 897), Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivinin (ARPİİSSA) fondlarında (fond 276) cəmləşmişdir. Qeyd edilən fondlar içərisində Qars vilayətində ermənilərin törətdikləri qırğınlarla bağlı daha çox sənəd Azərbaycanın Gürcüstandakı Diplomatik Nümayəndəliyinin fondunda toplanmışdır. Məhz Azərbaycan arxivlərində olan sənədləri də elmi-tədqiqat dövriyyəsinə cəlb etməklə, ermənilərin 1918-1920-ci illərdə Qars vilayətində həyata keçirdikləri soyqırımın əsl miqyasını müəyyənləşdirmək mümkündür.

Məlumdur ki, 1877-1878-ci illər rus-türk müharibəsi nəticəsində Qars paşalığı hərbi təzminat əvəzində Rusiyanın tabeçiliyinə keçməsindən sonra türk-müsəlman əhalinin həmin ərazidən sıxışdırılıb çıxarılması, onların əvəzində ermənilərin və rus sektantlarının məskunlaşdırılması siyasəti yeridilsə də, Qars vilayətinin əhalisinin əksəriyyətini yenə də müsəlmanlar təşkil edirdi. Hərbi inzibati-ərazi vahidi kimi Qafqaz canişinliyinə tabe etdirilən Qars vilayəti Ərdahan, Qars, Qağızman və Oltu qəzalarına bölünmüşdü və 800-dən artıq yaşayış məntəqəsini əhatə edirdi.

1917-ci ilin noyabrında Rusiyada baş verən dövlət çevrilişindən sonra Qars vilayətinin işğaldan azad olunması şansı yaranmışdı. 1918-ci il fevralın 12-də türk ordusu ermənilərin Şərqi Anadoluda törətdikləri qırğınlara son qoymaq üçün əks hücuma keçir. Brest-Litovsk müqaviləsinə (3 mart 1918-ci il) Şərqi Anadoludan geri çəkilən rus ordusunun silahlarına sahib olan erməni qaniçənləri Andranik, Hamazasp, Dro və Njdehin silahlı dəstələri türk qoşunlarının əks hücumuna tab gətirməyərək geri çəkildikcə, müsəlman yaşayış məntəqələrini talan edir, əhalisini soyqırımına məruz qoyurlar.

Qars vilayətində ermənilərin törətdikləri qırğınların miqyası elə bir həddə çatmışdı kı, Cənubi Qafqaz Seyminin Müsəlman fraksiyalarının 1918-ci il aprelin 15-də keçirilmiş birgə iclasında Seymin üzvü hüquqşünas Əli xan Qantəmirovun vilayətdə baş verən hadisələrlə bağlı məlumatı dinlənilmişdir. O, yunan qaçqınlarına istinadən məlumat vermişdir ki, türk ordusunun qarşısından geri çəkilən erməni hərbi hissələri və quldur dəstələri öz yolları üzərindəki müsəlman kəndlərini yer üzündən silir, hər şeyi atəşlə yandırır, insanları güllələyir və qılıncdan keçirir, təsvirə gəlməyəcək vəhşiliklər törədirlər. İclasın protokolunda qeyd edilir: “Qadınları lüt soyunduraraq, qənimət kimi südəmər uşaqları süngüyə keçirən “qalib erməni ordularının” keçəcəyi magistral yolların ətrafına düzürlər. Yunanlar bildirirlər ki, gərək qeyri-insani əsəblərin olsun ki, bu cəhənnəm əzablarına, ağıllarını itirmiş qadın və uşaqların ürəkparçalayan nalələrinə, köməksiz qocaların hönkürtülərinə dözə biləsən… Təxminən 82 kənd (həqiqətdə daha çoxdur) təsvirə gəlməyəcək dərəcədə dağıdılmışdır. Çiçəklənən Qars vilayəti kapitan Mosesyanın və general Areşevin dəstəsinin vəhşicəsinə qəddarlığı nəticəsində 1915-ci ilin əvvəllərində baş vermiş dəhşətləri xatırladır. Hazırda bütün Qars vilayəti nəhəng qəbiristanlığa çevrilmişdir, hansı ki, hər bir daş həmişəlik insani sifətlərini itirmiş qəddar ermənilərin vəhşi hərəkətlərinə şahidlik edə bilər” [1; v.28-29]

Kazım Qarabəkir paşanın komandanlığında türk ordusu aprelin 25-də Qarsı vilayətini bütövlükdə işğaldan azad edir və bundan sonra qırğınlar zamanı evlərindən didərgin düşən müsəlman əhalisi öz yer-yurdlarına qayıtmağa başlayır. Brest-Litovsk müqaviləsinə əsasən iyunun 12-də Üç Sancaqda (Batum, Qars, Ərdahan) plebisit (rəy sorğusu) keçirilmiş və  bölgələrin əhalisi yenidən Türkiyəyə birləşmək arzusunu ifadə etmiş, səsvermənin nəticələri avqustun 15-də Dolmabaxça sarayında VI Sultan Vahidəddinə təqdim edilmişdi.

Lakin Birinci Dünya müharibəsinin sonunda bağlanan Mudros sazişinin (30 oktyabr 1918-ci il) şərtlərinə əsasən, məğlub tərəf kimi, Türkiyə öz qoşunlarını 1914-cü il sərhədlərinə geri çəkmək məcburiyyətində qalmışdı. 1919-cu il yanvarın 4-də ingilis qoşunlarının 27-ci diviziyasının komandiri general-mayor C.Forestye-Uoker, general Vilyam Hehri Biç və kapitan (sonra polkovnik) polkovik Klayv Temperli ilə birlikdə Tiflisdən Qarsa gəlırlər. Yanvarın 12-də K.Temperli Qarsın hərbi qubernatoru təyin edilir. Yanvarın 8-də C.Forestye-Uokerlə Ermənistanın xarici işlər naziri Sirakan Tiqranyanın görüşündə qərara alınır ki, Qars vilayətinin mülki idarəçiliyinin təşkili Ermənistan hökumətinə həvalə edilsin.

Geri çəkilən türk qoşunlarının komandanı Yaqub Şevki paşanın məsləhəti ilə türk zabitlərinin bir qismi Qars vilayətində qalıb yerli özünümüdafiə dəstələrinin təşkili və təlimi ilə məşğul olurdular. Erməni tədqiqatçısı Qayane Maxmuryanın yazdığına görə, Yaqub Şevki paşa yerli əhaliyə 30 min tüfəng, 10 pulemyot vermiş, özünümüdafiə dəstələrini və Milli Şuranı təsis etmişdi.

1918-ci il noyabrın 5-də Qarsda İslam Şurası qurulmuş, noyabrın 14-də 1-ci Qars Konqresi keçirilmiş, bölgələrdə özünümüdafiə işlərini təşkil etmək məqsədilə yerli milli şuralar yaradılmıdır. Noyabrın 30-da Naxçıvan, Ordubad, Qəmərli, Sürməlı (İqdır), Şörəyel, Axıska, Axılkələk, və Batum bölgələrindən gələn 60 nəfərlik nümayəndə heyətinin iştirakı ilə 2-ci Qars Konqresi keçirilmiş və Qars Milli İslam Şurası Hökumətinin qurulduğu elan edilmişdir.

1919-cu il yanvarın 13-də ingilis generalı Vilyam Biç Qarsa gələrək, Ermənistan hökumətinin Stepan Korqanovu Qars vilayətinə qubernator təyin etdiyini bildirir. Lakin Milli Şura hökuməti Ermənistan hökumətinin Qarsa qubernator təyin etməsini rədd etdiyini bildirir.

1919-cu il yanvarın 17-18-də 131 nümayəndənin iştirak etdiyi 3-cü Qars konqresi hökumətin adını dəyişdirərək Müvakkata-i Milliyyəsi adlandırır. 18 maddədən ibarət Anayasa (Konstitusiya) qəbul olunur.

Vəziyyətin gündən-günə ağırlaşdığını görən Cənubi-Qərbi Qafqaz Hökuməti 1919-cu il yanvarın 27-də Azərbaycan hökumətinə müraciət etmiş, ondan hərbi təlimlər keçmək üçün zabitlər, məmurlar və pul istəmişdi. Türk qoşunları martın 6-da Qars şəhərindən, martın 15-də isə bütövlükdə Qars vilayətindən çəkilməsindən sonra bütün ağırlıq Cənubi-Qərbi Qafqaz Hökumətinin üzərinə düşmüşdü.

28 mart 1919-cu ildə Britaniyanın Cənubi Qafqazdakı qoşunlarının komandanı general-mayor V.Tomson Ermənistan hökumətində görüş keçirmiş, ermənilərin Naxçıvana və Qarsa qayıtması məsələsi müzakirə edilmişdi [3; v. 36-40].

1919-cu il aprelin 6-da general-mayor V.Tomson Tiflisdən Ermənistan hökumətinin sədrinə göndərdiyi məktubda bildirirdi ki, aprelin sonunadək erməni qaçqınları Qarsa və Naxçıvana qayıtdıqdan sonra ingilis qoşunları Qarsdan və Naxçıvandan geri çağırılacaqlar, ingilis missiyası isə qalacaq. V.Tomson daha sonra qeyd edirdi ki, mayın 1-dək hər bir rayonda administrasiya təşkil edilməsi üçün lazımi miqdarda erməni qoşunu olmalıdır. O, general Devinin hazırda Qarsda olduğunu, erməni qoşunlarının Qarsa çatmasınadək Qars Milli Şurasının öhdəsindən gələcəyini, Ermənistan hökumətinə təhvil verilmiş iki zirehli qatarın böyük köməyi olacağını bildirirdi [4; v. 358-59].

Ermənistan daxili işlər naziri və hökumətin başçısı A.Xatisovun aprelin 6-da Tiflisdə general V.Tomsonla görüşündə əsas müzakirə predmeti Qars vilayətinin, Şərur-Dərələyəz, Naxçıvan və Sürməli qəzalarının Ermənistanın idarəçiliyinə verilməsi məsələsi olmuşdu [4; v.41]..

Aprelin 7-də A.Xatisovun briqada generalı Vilyam Biçlə görüşündə Qars vilayətinin Ermənistan və Gürcüstan arasında bölüşdürülməsi məsələsi müzakirə edilmişdi [4; v. 46].

Aprelin 8-də Tiflisdə A.Xatisov Qarsa qubernator təyin edilən Stepan Korqanovla birlikdə birlikdə Gürcüstanın xarici işlər naziri N.Ramişvili və V.Tomsonla görüşmüş, erməni əsgərləri üçün 3000 komplekt verilməsi, Qarsın və Naxçıvanın işğalı üçün paravozların və lazımi vasitələrin verilməsi, Qarsın və Naxçıvanın ələ keçirilməsinin planı müzakirə edilmişdi [2; v. 47]..

Aprelin 9-da A.Xatisovun Tiflisdə V.Tomsonla görüşündən sonra ingilis polkovniki Bali Qarsa göndərilir və o, ingilis komandanlığının Qarsın idarəçiliyinin Ermənistan hökumətinə təhvil verilməsi barədə təlimatını polkovnik K.Deviyə çatdırır. Bali Qarsdan Xatisova teleqram göndərir ki, hərbi nazirliyin nümayəndələri və general qubernator Qarsa getsinlər. Qars vilayətinin Ermənistanın tabeçiliyinə verilməsi üçün ingilis dəmiryol batalyonunun 2 rotası və stansiyanın mühafizəsi üçün hindlilərdən (indus) ibarət rota artıq göndərilmişdi. Həmin vaxt Qars vilayətində ümumilikdə 3000 ingilis ordusunun əsgəri var idi [5; v. 48-49].

1919-cu il aprelin 12-də ingilislərin köməyi ilə Cənubi-Qərbi Qafqaz Cümhuriyyətinin süquta yetirilir və hökumət üzvləri Tiflis-Batum-İstanbul üzərindən Malta adasına sürgün edilirlər. Bundan sonra CQQC-nin 12 bölgəsində milli şuralar yerli hökumətlər şəklində müstəqil fəaliyyət göstərirlər.

Aprelin 17-də general Artyom Osepyanın komandanlığı altında Ermənistan ordusunun 1-ci və 4-cü piyada polkları Qars vilayətinə daxil olur. Aprelin 23-də isə daşnak hökumətinin Qars vilayətinin qubernatoru təyin etdiyi Stepan Korqanov Qars şəhərinə gəlir. Aprelin 30-da daşnak hökuməti Qarsda öz fəaliyyətinə başlayır və qəza təşkilatlarını qurmaq üçün öz nümayəndələrini bölgələrə göndərir.

Qubernator Stepan Korqanov CQQC hökumətinin üzvlərinin Malta adasına sürgün edilmələrindən xeyli müddət sonra da vilayətin bütün ərazisində idarəçiliyi öz əlinə ala bilməmişdi. Yerli müsəlman əhali onun təyin etdiyi nahiyə rəislərini yaxına buraxmır, erməni idarəçiliyini tanımaq istəmirdilər. Çünki ermənilər verdikləri vədlərə əməl etmir, əhalisi tərksilah olunan bölgə kəndlərinin əhalisini silah gücünə müsəlmanlardan təmizləyir və onların mal-mülkünə sahib çıxırdılar.

Müttəfiqlərin qoşunlarının komandanının ermənipərəst mövqeyi erməniləri yeni-yeni əraziləri ələ keçirməyə təhrik edirdi. 1919-cu il mayın 28-də Ermənistan parlamenti “Birləşmiş Ermənistan haqqında Akt” qəbul etmiş, Azərbaycana və Türkiyəyə qarşı iddia sürdüyü ərazilər,  o cümlədən də Qars vilayəti daxil edilmişdi.

1919-cu il iyunun 8-də ingilis hərbçilərinin bir qisminin Qarsı tərk etməsindən sonra erməni silahlı dəstələri genişmiqyaslı hücumlara başlayırlar. Ermənilərin törətdikləri qırğınlardan qurtulmaq üçün İrəvan quberniyasının 91 kəndindən Qars vilayətinə pənah gətirən 25 min azərbaycanlı əhalinin bir qismi yenidən Türkiyənin içərilərinə doğru hərəkət etmiş, bir qismi də Gürcüstandan keçməklə Azərbaycanda özlərinə sığınacaq tapmışdı [2; v. 47].

1919-cu il iyunun 10-da Azərbaycan XİN-i Ermənistandakı diplomatik nümayəndə Məhəmməd xan Təkinskiyə göndərdiyi şifrəli teleqramda tapşırılırdı ki, dağıdılmış kəndlərin təmsilçilərinin köməyi ilə xəlvəti İrəvan quberniyasında, imkan olarsa Qars vilayətində zərərçəkmişlərin ad və soyadları, yaşayış yerləri, yaşları göstərilməklə müsəlmanların həm insani, həm də əmlak itkiləri haqqında statistik məlumatlar toplansın [12; s.106].

İyunun 24-də Qars Müsəlman Milli Şurasının Qars qalasının komendantına, mülki qubernator S.Korqanova və ingilis komandanlığının nümayəndəsinə ünvanlandığı 410 №-li məktubda qeyd edilirdi ki, vilayətin erməni administrasiyası ilk günlər müsəlmanlarla sülh şəraitində yaşamağı vəd etsə də, heç iki ay keçməmiş Milli Şuranın üzvlərindən iki nəfərini müxtəlif bəhanələrlə həbs etmişdir [8; v. 3-3 arx.].

Şörəyel nahiyəsinin kəndlərinin böyük əksəriyyəti erməni qoşunları tərəfindən işğal edildiyi üçün Şörəyel Milli Şurası öz işini davam etdirə bilməmiş, Milli Şuranın sədri Əsədulla İskəndərbəyov (Ağüzüm) Şörəyel faciəsinin miqyasını dünyaya çatdırmaq üçün Tiflisə getmiş, Azərbaycanın Gürcüstandakı daimi nümayəndəliyinin vasitəsilə müttəfiq dövlətlərin Qafqazdakı missiyalarının başçılarına müraciətlər etmiş, Tiflisdə dərc olunan qəzetlər vasitəsi ilə ermənilərin törətdikləri vəhşilikləri dünya ictimaiyyətini nəzərinə çatdırmağa çalışmışdı. Azərbaycanın Gürcüstandakı daimi nümayəndəliyinin fondunda saxlanılan sənədlərdən aydın olur ki, Qars Müsəlman Milli Şurasının üzvləri vilayəti tərk etdikdən sonra onun adından müxtəlif qurumlara müraciətlər Ağbaba Milli Şurasının  möhürü ilə göndərilmişdir.

Bu zaman Qarsda Məşədi Səməd ağanın başçılığı ilə Ermənistan hakimiyyətini qəbul etdiyini bəyan edən yeni oyuncaq Müsəlman Milli Şurası qurulmuş, həmin şuranın üzvləri Qarsın nahiyələrini gəzərək yerli əhali arasında təbliğat aparırlar ki, silahları təhvil versinlər və Ermənistan hakimiyyətinin təyin etdiyi səlahiyyətli nümayəndələri tanısınlar. Lakin bu oyuncaq Milli Şura qısa zaman keçməmiş öz fəaliyyətini dayandırmışdı. Qars Milli Şurası müsəlmanlara qarşı təqiblərə və həbslərə son qoyulmayacığı təqdirdə Qarsı tərk edəcəyini xalq qarşısında məsuliyyət daşımayayacığını bəyan etmişdir.

1919-cu il oktyabrın 1-də Qarsın qubernatoru S.Korqanov Ermənistan hökumətinin sədrinə ünvanladığı “Tam məxfi” qrifli məktubunda Ağbaba, Şörəyel, Zərşad bölgələrinin əhalisinin tamamilə “tatarlardan” (yəni azərbaycanlılardan-N.M.) ibarət olduğunu yazır və kütlənin arasında böyük həmrəyliyin mövcud olması səbəbindən bölgəni özünə tabe etdirməyin asan olmadığını qeyd edirdi. Korqanov Milli Şuranın keçmiş üzvü Məhəmməd Hacı Abbas oğlunun erməni idarəçiliyinə tabe olmamasından şikayətlənirdi. O, Məhəmməd Hacı Abbas oğluna yüksək vəzifə təklif etdiyini, lakin onun həmin təklifi bəyənmədiyini, könlündən həmin dağların hakimi olmağı keçirdiyini yazır. Korqanov həmin bölgələrdə şiələrlə sünnilərin qarışıq yaşadığını, Məhəmməd Hacı Abbas oğlunun şiə olduğu halda, sünnilərin də üzərində hakim olduğunu qeyd edir. “Parçala, hökm sür!” siyasəti yeritdiyini qeyd edən qubernator, məzhəb çatışması salmaq yolu ilə Məhəmməd Hacı Abbas oğlunu zəiflətmək yolunu tutduğunu, bunun üçün sünni əhalisi olan Dələver kəndinin imkanlı sahibkarı İsrafil Hacı Rüstəm oğlundan istifadə etdiyini yazır. O, sentyabrın 30-da ilk toqquşmanın baş tutduğunu və məzhəb çatışmasında hər iki tərəfdən 14 nəfərin öldüyünü və yaralandığını şadyanalıqla Ermənistan hökumətinə xəbər verirdi [13; c. 25-26].

1919-cu il oktyabrın 1-də Qars Müsəlman Milli Şurasının səlahiyyətli nümayəndələrinin Azərbaycanın xarici işlər nazirinin adına Tiflisdə qəbul etdikləri Memorandumda Ermənistan hökuməti tərəfindən İrəvan quberniyasında və Qars vilayətində müsəlman əhaliyə qarşı törədilən zorakılıqlar və qırğınlar barədə ətraflı məlumat vermiş, qaçqınlara yardım göstərilməsi üçün Azərbaycan Himayədarlıq Nazirliyinin təmsilçisinin Qarsa ezam edilməsinin və yollarda qida məntəqələrinin açılmasının zəruriliyi vurğulanırdı [2; v. 197-199].

Qars vilayətində törədilən erməni vəhşiliklərinin miqyasını xarici dövlətlərin nəzərinə çatdırmaq, qaçqınların problemlərini yüngülləşdirmək üçün 10 oktyabr 1919-cu ildə Tiflisdə Qarslılar Həmyerlilər Cəmiyyəti yaradılmışdı. Noyabr ayında Tiflisdə dərc olunan “Obnovlenie” qəzetində Qars vilayətində ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər haqqında silsilə məqalələr dərc edilmişdi [11; v. 33].

21 noyabr 1919-cu ildə Axılkələk qəzasının Kokiya kəndinin nümayəndələri adından Xəlil ağa Kamalov Azərbaycanın himayədarlıq nazirinə yazdığı ərizədə yazırdı ki, 1918-ci ilin martında ermənilər kəndi mühasirəyə almış, kimsəyə aman vermədən hamını qırmış, kəndin 800 nəfər sakinindən 40 nəfər qoca, qadın və uşaq salamat qalmışdır. Ərizədə həmçinin qeyd edilirdi ki. Axılkələkdə olan Amerikanın erməni qaçqınlarına yardım komissiyası müsəlmanlara yardım göstərməkdən imtina etmiş, onlara Azərbaycan hökumətindən yardım istəmələri bildirilmişdir [5; v. 549].

30 dekabr 1919-cu ildə Tiflisdə nəşr edilən “Slovo” qəzeti yazırdı ki, erməni mənbələrinin Qarsdan verdikləri məlumata görə, erməni ordusu Oltu nahiyəsini ələ keçirmiş, ermənilərə qarşı fəaliyyət göstərən Milli Şura Türkiyə ərazisinə qaçmışdır [15].

Qars qəzasının Zərşad və Ağbaba nahiyələrinin kəndləri Kərbalayi Məhəmməd ağanın 500 atlıdan ibarət döyüşçülərinin nəzarəti altında idi. Çıldır nahiyəsində isə Məhəmməd Qoca oğlunun silahlı dəstəsi erməni silahlılarının nahiyənin ərazisinə soxulmağa imkan vermirdi. Erməni hərbi hissələri bu nahiyələrdəki güclərlə üzbəüz döyüşlərdən ehtiyat edirdi. Ona görə də bu nahiyələri hər tərəfdən mühasirəyə alaraq onların xarici aləmlə əlaqələrini kəsmək istəyirdi. Erməni hərbi birlikləri bu nahiyələrin üzərinə 4 tərəfdən – Qars, Gümrü, Ərdahan və Gölə nahiyəsi tərəfdən hücum planı hazırlamışdı. 1920-ci il yanvarın 28-də polkovnik Mazmanovun komandanlığı altında erməni hərbi hissəsi Çıldır nahiyəsinin Ərdahan istiqamətindəki kəndləri ələ keçirmişdi.

31 yanvar 1920-ci ildə Ağbaba Milli Şurasının Azərbaycanın Gürcüstandakı Daimi Nümayəndəliyinə göndərdiyi müraciətində deyilirdi ki, Qars vilayətinin Ərdahan qəzasında erməni əsgəri qüvvələri islamlar üzərinə hücum edərək şiddətli surətdə hərb açmış, Ağbaba, Zərşad və Şörəyel nahiyələrini mühasirə altına almışlar. Milli Şura “İslamların əhvalı qayət pərişan və təhlükəli olduğundan tez bir zamanda müavinətinizi istirham edəriz.” – yazaraq yardım istəyirdi [8; v. 31].

Qars vilayəti müsəlmanlarının təmsilçilərinin 1920-ci il fevralın 8-də Tiflisdə yaydıqları memorandumda bildirilirdi ki, 1-6 fevral tarixlərində general Osepyanın komandanlığında erməni qoşunları topların və pulemyotların köməyi ilə Zərşad rayonundakı 46 kəndin üzərinə qəfildən  hücuma keçmiş, yüzlərlə əliyalın əhalini ən vəhşi üsullarla qətlə yetirmişdir [8; v. 12-12 arx.].

Fevralın 7-də Ağbaba nahiyəsinin kəndləri Qazançı kəndi istiqamətindən erməni artilleriyasının bombardmanına məruz qalmışdır. Qaranamaz kəndində 6 qadın, 17 uşaq, 4 kişi öldürülmüş, 2 nəfər yaralanmışdı. Balıqlı kəndinə atılan mərmilər nəticəsində 4 nəfər öldürülmüş, 2 nəfər yaralanmışdı [8; v. 13].

Azərbaycanın Gürcüstandakı Diplomatik Nümayəndəliyinin arxiv sənədlərinin içərisində Kərbəlayi Məhəmməd ağaya, Məhəmməd bəy Qocayevə və Əsəd bəy Hacıyevə 13 fevral 1920-ci ildə verilən vəsiqənin surəti saxlanılır. Həmin sənəddə qeyd edilir ki, adları çəkilən şəxslər təcili olaraq Diplomatik Nümayəndəlik tərəfindən Bakıya ezam olunurlar ki, qaçqınlara yardım edilməsi məsələsini Himayəçilik Nazirliyi ilə müzakirə etsinlər. Sənəddə həmçinin dövlət orqanlarının nümayəndələrindən xahiş edilirdi ki, onların Bakıya çatmaları üçün yolda hər hansı maneçilik törədilməsin [10; v. 13].

26 fevral 1920-ci ildə Azərbaycanın xarici işlər naziri Fətəli xan Xoyskinin Ermənistanın xarici işlər nazirinə göndərdiyi məktubunda erməni silahlı qüvvələrinin artilleriya tətbiq etməklə 27 yanvar-7 fevral tarixində Qars vilayətində törətdikləri kütləvi qırğınları faktlarla sadalamış və Ermənistan hökumətindən qırğınlara son qoyulmasını tələb etmişdi [8; v. 53].

Fevralın 29-da Fətəli xan Xoyski eyni məzmunlu məktubla Fransanın hərbi missiyasının başçısı polkovnik de-Nonankura, İtaliyanın hərbi missiyasının başçısı polkovnik Qabbaya, Britanianın Ali komissarı Uordropa da müraciət etmiş, təxirə salınmadan Azərbaycan hökumətinin nümayəndəsinin iştirakı ilə Qars vilayətində baş verən hadisələrin təhqiq edilməsi və təqsirkarların cəzalandırılması üçün qarışıq komissiya göndərilməsini zəruri hesab etdiyini bildirmişdi [8; v. 58].

9 mart 1920-ci ildə Azərbaycan parlamentinin fövqəladə iclasında Qars vilayətində və İrəvan quberniyasında baş verən qanlı hadisələr, Ermənistan Respublikasının təcavüzkar  əməlləri müzakirə edilmişdi. Müzakirənin sonunda Qətnamə qəbul edilmişdi. Qətnamədə Azərbaycan parlamentinin rəyasət heyətinə səlahiyyət verilmişdi ki, Ermənistan hökumətinin qanlı əməllərinə son verməsinə təsir göstərmək üçün mədəni ölkələrin parlamentlərinə müraciət etsin və Azərbaycan hökumətinə tapşırılmışdı ki, erməni təcavüzündən zərər çəkənlərin və qaçqınların vəziyyətinin yüngülləşdirilməsi üçün lazım olan tədbirləri görsün [9; v. 101].

1920-ci il martın 11-də Qars vilayətinin Çıldır, Gölə və Ağbaba nahiyələrinin səlahiyyətli nümayəndələrinın Axıskadan Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərinin başçılarına, İngiltərə, Amerika, Fransa və İtaliyanın missiyalarının nümayəndələrinə ünvanladıqları teleqramda Ermənistan Respublıkasının vəhşiləşmiş qoşunlarının qışın şaxtalı günlərində günahsız insanları qoca, qadın, uşaq demədən ucdantutma qətlə yetirdiyini bildirir, həmin ərazilərdə bir nəfər də olsun erməninin heç vaxt yaşamadığı halda, qırğınlar törətmək yolu ilə Ermənistana birləşdirilməsinə mane olunmasını xahiş edirdilər [8; v. 76].

Azərbaycan arxivlərindəki sənədlər arasında rast gəlmədiyimiz, lakin Cənubi-Qərbi Qafqaz hökumətinin xarici işlər naziri olmuş Fahrettin Erdoğanın xatirələrində qeyd olunan mühüm fakt odur ki, Azərbaycan hökumətinin yardımı ilə yenidən silahlandırılan Ağbaba və Çıldır nahiyələrini bütövlükdə ələ keçirmək Ermənistan silahlı qüvvələrinə müyəssər olmamışdır. F.Ərdoğan yazır ki, milli təşkilatlarımız erməniləri elə sıxışdırmışdılar ki, onlar “Böyük Ermənistan” xülyasından əl çəkib, kiçik qəzalarımızla barışıq əldə etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Ağbaba və Çıldırla 8 maddəlik sazişi Hacı Abbas oğlu Kərbəlayi Məhəmməd və Qocaoğlu Məhəmməd bəy imzalamışdılar. Müqavilənin şərtlərinə əsasən Zərşad, Çıldır və Ağbaba qəzalarına Ermənistan hökumətinin məmur göndərməyəcəyi, bu qəzaların əhalisinin Gümrüdə sərbəstcə alış-veriş edə biləcəyi, bu şərtlərə əməl edilməsi üçün hər iki tərəfdən üç nəfər girov müvafiq olaraq Ağbabada və Gümrüdə saxlanacağı qərara alınmışdı. Bu sazişə Qars vilayətinin və erməni quldurlarından təmizlənməsinədək əməl edildiyi qeyd edilir [14; s. 188-189]..

1920-ci il aprelin 9-da Tiflisdə Cənubi Qafqaz respublikalarının nümayəndələrin iştirakı ilə  növbəti konfrans öz işinə başlamışdı. Qars Müsəlman Milli Şurasının Tiflisdəki nümayəndəsi fürsətdən istifadə edərək konfransın sədrinə Qars vilayətində baş verən hadisələrlə bağlı “Hesabat qeydləri”ndə türk qoşunlarının Qars vilayətində erməni idarəçiliyinin tətbiq edilməsindən keçən müddət ərzində türk-müsəlman əhaliyə qarşı törədilən soyqırımları barədə 9 sənəd müraciətə əlavə olaraq təqdim etmişdi. Həmin sənədlər Ermənistan hökumətinin insanlığa qarşı sözün həqiqi mənasında cinayət işlədiyini sübuta yetirirdi [8; v.74-75].

O dövrün sənədləri göstərir ki, Azərbaycan hökuməti diplomatik yolla və qeyri vasitələrlə (hərbçilər və silah-sursat almaq üçün qızıl pul göndərməklə) Qars vilayətinə və o cümlədən ermənilərin işğal etdikləri və etmək istədikləri bölgələrə öz mümkün yardımını göstərmişdi.

Qars vılayətində Ermənistan ordusunun törətdiyi qırğınlar 1920-ci ilin oktyabrında türk qoşunlarının Qarsı azad etməsinədək davam etmişdi. Türk qoşunları ilə birlikdə Azərbaycan süvarı alayı və Kərbəlayi Məhəmməd ağanın 700 nəfərlik, Məhəmməd bəy Qocayevin 500 nəfərlik silahlı dəstələri Qars vilayətinin erməni quldurlarından tamamilə azad edilməsində iştirak etmişdilər.

Ümumiyyətlə, Ermənistan dövlətinin 1918-1920-ci illərdə Qars vilayətində həyata keçirdikləri soyqırımı və etnik təmizləmə siyasətinə dair Azərbaycan arxivlərində saxlanılan sənədlərin bir yerdə toplanaraq ayrıca sənədlər toplusu şəklində çap etdirilməsinə ehtiyac vardır.

Ədəbiyyat

1. ARDA, fond 970, siy. 1, iş 1.
2. ARPİİSSA, fond 276, siy. 1, iş 38.
3. ARPİİSSA, fond 276, siy. 9, iş 3.
4. ARPİİSSA, fond 276, siy. 9, iş 4.
5. ARPİİSSA, fond 276, siy. 9, iş 9.
6. ARDA, fond 897, siy.1,iş. 26.
7. ARDA, fond 897, siy. 1, iş 38.
8. ARDA, fond 897, siy. 1, iş 65^a.
9. ARDA, fond 897, siy. 1, iş 69.
10. ARDA, fond 897, siy. 1, iş 85
11. ARDA, fond 897, siy. 1, iş 115.
12. Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il mart soyqırımı. Sənədlər toplusu. 3 cilddə, II cild, 2-ci kitab. İrəvan quberniyasında soyqırımı. 1918-1920-ci illər. Bakı: Çaşıoğlu, 2011.
13. Вестник aрхивов Армении. №2 (106), Ереван, 2005.
14. Erdoğan Fahrettin. Türk Ellerinde Hatıralarım. Ankara, 2007.

15 Газета “Слово” (Тифлис), 30.12.1919, № 113.

 

Summary

Genocide committed by Armenians in Kars province in 1918-1920. (On the basis of the documents kept in the archives of Azerbaijan)

The article deals with the genocides committed by the Armenian armed groups against the Turkish-Muslim population in Kars province of Turkey in 1918-1920. The genocide perpetrated in Kars province by Armenians who seized the weapons of the Russian army withdrawn from the Eastern Anatolia after the change of power in Russia in 1917, also the efforts made by the Kars National Islamic Council and  the South West Caucasus Republic to prevent the massacres are highlighted in the article. Materials from the archives of Azerbaijan have been used in preparation of the article.

Резюме

Геноцид, учиненный армянами в 1918-1920-х гг. в Карсской области. (На основе материалов, хранящихся в архивах Азербайджана)

Эта статья повествует о геноцидах, учиненных в 1918-1920-х гг. в Карсской области армянскими вооруженными соединениями против тюрко-мусульманского населения. В статье освещается геноцид, учиненный в Карсской области армянами, завладевшими оружием русской армии, отступающей из Восточной Анатолии после того, как в 1917 г. в России произошла перемена власти. В ней также рассматривается деятельность Карсского Национального Исламского Совета и Юго-Западной Кавказской Республики направленная на предотвращение резни. При написании этой статьи использовались материалы, хранящиеся в архивах Азербайджана.

Dərc olunub: Azərbaycan və Şərqi Anadoluda türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımları (1914-1920-ci illər). III beynəlxalq elmi konfransın materialları. 07-10 aprel 2016-cı il, s. 559-565.