KARS VİLAYETİNİN RUSYA İŞGALİ DÖNEMİNDEKİ DEMOGRAFİK DEĞİŞİKLİĞİ (1878-1918)

Dr. Nazim MUSTAFA

Azerbaycan-Bakü

Özet

Coğrafi konumuna göre Kars bölgesi Rusya’nın askeri-strateji kilgi alanlarından olmuştur. Rus ordusu 1807, 1828, 1855, 1877 yıllarında -4 kez Kars üzerine hücum etmiştir. 1877-1878 yıllarında Rus-Türk savaşında işgal edilen bölgede Rus yönetimine uygun merkezi Kars şehri olmakla Kars vilayeti oluşturulmuştur. 1878 Berlin Anlaşması’nın şartlarına göre, Rusya’nın idareciliğini kabul etmeyen 80 binden fazla Türk nüfusu Kars vilayetini terk etmek zorunda kalmıştır. Fırsattan yararlanan Ermeniler ve Rumlar Kars vilayetine akın etmişler. Çarlık Rusya`sı yeni işgal ettiği topraklarda ruslaşdırma ve Hıristiyanlaştırma politikasını gerçekleştirmiştir. Bölgeye rus tarikatçılarından olan molokanlar ve duhoborlar ve diğer Hıristiyan halkları yerleştirilmiştir. 1914-1915 yıllarında Kars vilayetinde Türklere karşı yapılan katliamlardan sonra Ermeni nüfusu ilk kez sayıca Türkleri geçmiştir. 1917 yılında Çarlık Rusya’sında yaşanan iktidar değişikliğinden sonra Rus ordusu Doğu Anadolu’dan geri çekilmiştir. 1918 Brest-Litovsk Anlaşması gereğince Kars vilayeti 40 yıl sonra yeniden Türkiye’ye iade edilmiştir. Bundan sonra Rusya’nın Kars vilayetinde yerleştirdiği Hıristiyanlar zamanla bölgeyi terk etmiş, bölgenin önceki etnik düzeni yeniden oluşmuştur.

Anahtar kelimeler: Kars, Rusya, Türkiye, Kafkas, Türkler, Türk halkı, molokanlar, duhoborlar.

Demographic changes during the Russian occupation of Kars Province

(1878-1918)

Nazim Mustafa

Ph.D. in History

Abstract

Due to its favorable geographical position, the Kars Province was included in the military-strategic interests of Russia. Russian army attacked Kars four times: in 1807, 1828, 1855 and 1877. Kars Province was established with the capital city of Kars conforming with the Russian regime in the occupied territories as a result of  the Russo-Turkish War of 1877–78.According to the terms of the Treaty of Berlin signed in 1878 more than 80,000 Turkish population, who renounced the Russian citizenship were forced to leave Kars Province. Seizing the opportunity, Armenians and Greeks thronged to Kars Province. Tsarist Russia had implemented a policy of Russification and Christianization in the newly occupied territories. The region was mainly settled by the Russian sectarians such as the Molokans, the Doukhobors and other Christian peoples.  The Armenians exceeded the number of Turks for the first time after the massacres perpetrated against the Turkish people in Kars in 1914-1915.After the change of power in Tsarist Russia in 1917,the Russian army had withdrawn from the Eastern Anatolia Region.

According to the Treaty of Brest-Litovsk in 1918, the Kars Province had been returned to Turkey after 40 years. After that, the Christian population resettled in the Kars Province by Russia had gradually left the region and the previous ethnic landscape was restored in the area.

Key words: Kars, Russia, Turkey, Caucasus, Turks, the Turkish people, Molokans, Doukhobors.

***

Çarlık Rusyası’nın işgal ettiği topraklarda ruslaştırma politikasının yürütülmesi ve yerel nüfusun etnik yapısının değişdirilmesine çalışması hükümetin önceliklerinden olmuştur. XIX yüzyılın başlarında Çarlık Rusyası’nın Güney Kafkasya’yı işgal etmesiyle bu bölgeye İran ve Osmanlı Türkiyesinden 120 binden fazla Ermeni göç etmiştir.[i] Rusya’nın yürüttüğü yerleşim politikasından daha çok Ermeniler faydalanmışlar. Bununla yanı sıra, Rusya’nın Volga boyu`ndan Güney Kafkasya’da işgal edilmiş bölgelere Ortodoks (Pravoslav) tarikatçıları (molokanlar, duhoborlar, subbotnikler vb.) yerleştirilmiştir.

I Petro zamanından itibaren Hint Okyanusuna ve sıcak denizlere çıkmak Rusya’nın işgalci politikasının temel hedeflerinden biri olmuştur. Bu isteğini gerçekleştirmek için Rusya’nın, ilk önce önemli stratejik önem taşıyan askeri istihkam kalelerini ele geçirmesi gerekiyordu. XIX yüzyılda Rus askerleri Erzurum`a bağlı Kars paşalığı üzerine 4 kez -1807, 1828, 1855, 1877 yıllarında saldırmıştır. Rus ordusu 5 kasım 1877 yılında  Kars şehrini işgal etmiştir. Daha sonra  Kars`da Kafkas canişinliyine bağlı askeri valilik yönetimi kurulmuştur. 1878 yılındakı Berlin antlaşmasının şartlarına göre Kars vilayeti harp tazminatı karşılığında Rusya’nın idareçiliğine geçmiştir. Kars vilayetinin 1918 yılına kadar devam eden Rusya`nın işğalci siyaseti Türk edebiyatında “40 yıllık siyah günler” olarak geçer.

[i]Şavrov N.N. Novaya Uqroza Russkomu Delu v Zakavkazye: Predstoyaşaya Prodaja Muqani inorodtsam, Sankt-Peterburq, 1911, s. 63.

Çarlık Rusyası’nın işgal ettiği topraklarda ruslaştırma politikasının yürütülmesi ve yerel nüfusun etnik yapısının değişdirilmesine çalışması hükümetin önceliklerinden olmuştur. XIX yüzyılın başlarında Çarlık Rusyası’nın Güney Kafkasya’yı işgal etmesiyle bu bölgeye İran ve Osmanlı Türkiyesinden 120 binden fazla Ermeni göç etmiştir.[1] Rusya’nın yürüttüğü yerleşim politikasından daha çok Ermeniler faydalanmışlar. Bununla yanı sıra, Rusya’nın Volga boyu`ndan Güney Kafkasya’da işgal edilmiş bölgelere Ortodoks (Pravoslav) tarikatçıları (molokanlar, duhoborlar, subbotnikler vb.) yerleştirilmiştir.

I Petro zamanından itibaren Hint Okyanusuna ve sıcak denizlere çıkmak Rusya’nın işgalci politikasının temel hedeflerinden biri olmuştur. Bu isteğini gerçekleştirmek için Rusya’nın, ilk önce önemli stratejik önem taşıyan askeri istihkam kalelerini ele geçirmesi gerekiyordu. XIX yüzyılda Rus askerleri Erzurum`a bağlı Kars paşalığı üzerine 4 kez -1807, 1828, 1855, 1877 yıllarında saldırmıştır. Rus ordusu 5 kasım 1877 yılında  Kars şehrini işgal etmiştir. Daha sonra  Kars`da Kafkas canişinliyine bağlı askeri valilik yönetimi kurulmuştur. 1878 yılındakı Berlin antlaşmasının şartlarına göre Kars vilayeti harp tazminatı karşılığında Rusya’nın idareçiliğine geçmiştir. Kars vilayetinin 1918 yılına kadar devam eden Rusya`nın işğalci siyaseti Türk edebiyatında “40 yıllık siyah günler” olarak geçer.

27 Aralık 1878 yılında Kafkas canişinliyi Kars vilayetinin yönetim tüzüğünü onaylar. Kars vilayeti 6 daireye – Kars, Ardahan, Zerşad, Şüregel, Kağızman, Oltu ve Poshov dairelerine, Çıldır ve Horasan nahiyelerine bölünür. Kars’ın sivil ve askeri valiliği Kafkas Ordusu’nun Tiflis’teki baş komandosuna aittir.[2]

1881 yılında Kars vilayetinin yeni idari bölgüsü onaylanmış, vilayet, Kars, Ardahan, Kağızman ve Oltu dairelerine bölünmüştür. Daireler sırayla 14 nayiheye bölünmüştür.[3] Sonradan defalarca Kars vilayetinin arazi bölümünde değişiklikler yapılmıştır.

Kars paşalığının Rusya işgalinden önce de onun demografik yapısında önemli ölçüde değişiklikler meydana gelmiştir. 1801 yılından itibaren Rus birliklerinin Erivan Hanlığı’nın Loru-Pembek bölgesine girmesiyle, Karapapak Türklerin Doğu Anadolu’ya, özellikle Kars paşalığına akını başlamıştır. Gürcistan, Gence ve İrevan hanlıklarının işgalinden sonra Rusya’nın idareciliğini kabul etmeyen Azerbaycan Türklerinin büyük bir kısmı Osmanlı topraklarına göç etmek zorunda kalmışlardır. Karapapak Türkleri olarak adlandırılan Azerbaycanlıların büyük bir kısmı zaman zaman Kars paşalığının Rusya ile sınır bölgelerinde yaşamışlardır.[4]

Rusya’nın Güney Kafkasya’yı işgali fırsatından yararlanan Ermeniler, Anadolu’nun çeşitli yerlerinden toplu şekilde göç ederek Gence, Erivan, Nahçıvan hanlıklarının, Ahıska paşalığının, Gürcistan’ın Borçalı bölgesinde yaşamışlar. Sonuçta Kars vilayetinde yaşayan Ermenilerin sayı azalmıştır. Fakat, Ermeni araştırmacısı A.Poğosyan1914 yılında Eçmiedzin`de yayınlanan “Ararat” dergisine istinaden yazıyor ki, güya Berlin kongresi sırasında Erzurum vilayetinin Kars ve Çıldır sancaklarının topraklarında Ermeni nüfusu 280 bini bulmuştur.[5] Oysa, gerçekler tamamen bunun aksini söyler. Ermeniler Kars vilayetine dışarıdan gelmiş, Rus işgalinden sonra bölgeyi terk ederek Türklerin yaşadığı coğrafiyada yaşamaya başlamışlardır.

8 Şubat 1879 yılında Rusya ile Türkiye arasında imzalanan İstanbul barış anlaşmasının 7’nci maddesi uyarınca Rusya’ya taviz edilen bölgelerde yaşayan Müslümanlara üç yıl içinde serbest şekilde bölgeyi terk etmek ve kendi taşınmaz mallarını satmak hakkı veriliyordu. Aynı zamanda bölgeyi terk etmeyen Türkler Rusya idareciliğine geçmesi gerekiyordu.[6]

Kars valisi Viktor Frankini (1878-1881) Kafkas canişinine gönderdiği raporunda, 1879 yılındakı duruma göre, vilayetin nüfusu 101 bin kişi oluşturmuş ve aynı yılın ağustos ayının 1-ne kadar Türkiye topraklarına 74 bin Türk göç etmek zorunda kalmıştır. Bununla beraber, 1880 yılının başlarına vilayetin nüfusunun toplam sayısı yarı yarıya azalmış ve toplam sayısı 50 bin kişiden fazla değildir. 1879 yılının Ekim 1-ne kadar sadece Kars şehrini 1.154 türk ailesi (11.187 kişi) terk etmiştir. 1879 yılının Ekim ayından itibaren 1880 yılının Haziran ayına kadar Kars vilayetini daha 4383 türk ailesi veya 42.853 kişi terk etmek zorunda kalmıştır. 1880 yılının Haziran ayından, 1881 yılının Ağustos ayının 1-ne kadar Kars vilayetini 82.760 kişi-Türk halkı terk etmek zorunda kalmıştır.[7]

Türklerin Kars vilayetini terk etmesi süreci öncelikle, Ermenilerin Erivan topraklarından ve Türkiye’nin Eleşkirt ve Pasinler ilçelerinden Kars vilayetine hareket etmesiyle başlamıştır. Yunanlılar ise Gümüşhane ve Sivas bölgesinden Kars’a akın etmişlerdir.1882  yılında Eleşkirt ve Van`dan Yezidi Kürtler de gelerek Kağızman`ın Nahçıvan bölgesinde yerleşmişler. Van çevresinden gelen 200’den fazla Aysor (Asuri) ailesi de Kars`ın Samavat köyünde yerleşmişler. 1886 yılında Rusya’nın Stavropol bölgesinde yaşayan Estonlar da Kars’a göç etmişler. 1890-1891 yıllarında ise Tiflis`te yaşayan Almanların da bir kısmı Kars’a gelerek Petrovka köyünü oluşturmuş ve orada yaşamaya başlamışlar.[8]

Kars vilayetinin Rus administrasiyası Ermenilerin Türklere karşı olan düşmanlığını göz önünde bulundurarak, onların toplu şekilde akımına karşı çıkıyordu. Rus yazarı N.Şavrov yazıyor ki, 1877-1878 yılları savaşından sonra Küçük Asya’dan Kars vilayetinin boşalmış arazilerine 50 bin Ermeni ve yaklaşık 40 bin Yunan göç etmiştir.[9] Kafkasya canişini ve Rus birliklerinin komutanı knez Mihail Nikolayeviç Romanov (1862-1881) ısrarla Rusya hükümetinden talep etmiştir ki, Rusya’nın iç guberniyalarından Kars vilayetine 100 bin Rus yerleştirilsin.[10] Kafkas canişininin yardımcısı Dmitri Svyatopolk-Mirski rusların Kars vilayetine göç etmesini ister ve Rusya İmparatoru II Aleksandra gönderdiği raporunda Ermenilerin ve Rumların 1829 yılında Ahılkelek ve Ahıska`da iskan edinilmesi zamanı yapılan hatanın bir daha yapılmaması gerektiğini söylüyordu.[11] Ama o zaman Rusya’nın İçişleri Bakanı olan Ermeni Mixail Loris-Melikov (1880-1881) Rusların Kars vilayetine yerleştirilmesi planının uygulanmasına engel ola bilmişti.[12]

Rusların Kars vilayetinde ilk yerleştirilmesine 1878 yılından başlanılmıştır. Bu yıldan itibaren Yelizavetpol (Gence) ve Erivan guberniyalarında yerleştirilen rus sektantlarından olan duhoborlar ve molokanlar Kars vilayetinin Türklerden boşaltılmış köylerinde ve Kars şehrinde yerleştirilmişlerdir. Rus sektantlarının yaşadıkları 18 köye yeni isimler konulmuştur. Bu köylere 7072 kişi (1088 aile) yerleştirilmiştir. [13]

Kars ilinde ilk resmi nüfus sayımı 1886 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu nüfus sayımının sonuçlarına göre Kars ilinde nüfusun milli bileşimini Türkler, Karapapaklar, Türkmenler, Ermeniler, Kürtler, Yunanlılar, Ruslar, Osetinler, ve Estonlar oluşturmuştur. Bu nüfus sayımında Kars vilayetinde 163 bin kişinin yaşadığı gösterilir. Nüfusun 41.823-ni (25,6%) Türkler, 14598-ni (8,9%) Karapapaqlar, 8.893-ni (5,4%) Türkmenler, 36.188-i (22,1%) Ermeniler, 26.434-ni (16,2%) Kürtler , 23.525-ni (14,4%) Rumlar, 10.695-ni (6.5%) Ruslar, 430-ni (0,3%) Osetiner, 280-ni (0,2%)Estonlar oluşturuyor.[14]

1890 yılında Duhoborların bir kısmı Kars vilayetini terk ederek Kanada’ya göç ederler. Bunun nedeni Duhoborların dinlerinde orduda çalışmak yasaktır.

1897 yılında yapılan ilk Rusya nüfus sayımı sonuçlarına göre Kars vilayetinde 290.654 kişinin yaşadığı anlaşılmaktadır. Nüfusun 63.547-ni (21,3%) Türkler, 29.879-ni (10,3%) Qarapapaklar, 8.442-nini (2,9%) Türkmenler, 73.406-ni (25,3%) Ermeniler, 42.968-ni (14,8%) Kürtler , 32.593-ni (11,2%) Rumlar, 22.327-ni (7,7 %) Ruslar, 5.279-ni (1,8%) Ukraynlar, 3.243-ni (1,1 %) Polonyalılar, 2.347-ni (0,8%) oranında Tatarlar oluşturmuştur.[15] Bu listeye  bakıldığında önce Ermenilerin diğer halklardan sayıca üstün olduğu gözüküyor. Oysa, Türklerin toplam nüfusu 35,%, ve faiz itibariyle Ermenilerden yaklaşık yüzde 10 fazladır. Mevcut Rus rejimi Türk kökenli halkları “Türkler”, “Karapapaklar”, “Türkmenler”, “Tatarlar” olarak farklı millet göstererek Türklerin çoğunluğunu azaltmaya çalışıyorlardı.

1915-1916 yıllarında Kars`ta yaşanan Rus-Türk savaşı on binlerce Türkü yok etmek ve vatanlarından göç etmeğe mecbur bırakılmıştır. Sadece, bundan sonra Türk nüfusu Ermeni nüfusundan az olmuştur. Türklerin Kars`ta 1914-1915 yıllarında yapılan  soykırıma görsel delil olarak, o dönemde Tiflis’te yayınlanan yıllık “Kafkas Takvim” lerinde nüfüsun istatistik sonuçlarından gore biliriz.  Soykırım sonucunda yerli nüfus kalmadığından Ardahan`da 1915 yılında, Oltu`da ise 1915 ve 1916 yıllarında nüfus sayımını gerçekleştirmek mümkün olmamıştır.[16]

1917 yılı için “Kafkas Takvimi” ne göre, 1916 yılında Kars ilinde 364.214 kişi yaşamıştır. Onlardan 102.748 -ni Türkler, 118.217-ni Ermeniler, 67.450-ni Kürtler, 18.997-ni Ruslar, 38.145-ni Rumlar, 909-ni dağlı halkların temsilcileri oluşturmuştur.[17]

Rusya’da 1917 yılında Şubat Devrimi ile Çarlık yönetimi yıkılmış, geçici hükümet kurulmuştur. 1918 yılının martın 9-da geçici hükümetin kararı ile Kafkas`ya canişinliyi bırakılmış, olağanüstü Güney Kafkas`ya Komitesi oluşturulmuştur. 1917 yılının 5 aralığında Erzincan’da Güney Kafkas`ya Komiserliği ile Türkiye askeri komutanlığı arasında uzlaşma anlaşması imzalanmıştır. Aralık ayının ortasından itibaren Rus birliklerinin Doğu Anadolu’dan kendiliğinden geri çekilmesinden istifade eden Ermeniler silah, mühimmatı ele geçirmeye başlamışlardır. Geri çekilen Rus-Ermeni birlikleri Müslüman nüfusunu vahşice katlediyor, köyleri yakıyorlardı. Aynı dönemde Tiflis’te çıkan gazeteler terhis edilmiş Rus ordusunu “Yamyamlar Bandasına” benzeterek Sarıkamış`tan Gümrüye kadar geçtikleri bölgeleri dağıtarak, harabe bıraktıklarını yazıyorlardı.[18]

12 Şubat 1918 yılındaTürk ordusu Ermenilerin Doğu Anadolu’da yaptıkları katliamlara son vermek için karşı saldırıya geçmişler. Ermeni birlikleri başkanları Andranik, Hamazasp, Dro ve Njdeh`in ordusdu Türklerin saldırısına dayanamayıp, geri çekilmek zorunda kalmış, Müslümanların yaşadıkları yerleri dağıtmış, insanları katletmişler. Ermeni birlikleri genellikle Kars-Gümrü demiryolu hattıyla geri çekilmeye başlamışlar. Demiryolu hattı Şüregel nahiyesinden geçtiği için bu bölgede bulunan Müslümanları soykırıma maruz bırakmışlar.

3 Mart 1918 tarihli Brest-Litovsk antlaşması gereğince üç sancakta (Batum, Kars, Ardahan) plebisit (halkın iradesini belirlemek amacıyla yapılan oylama) geçirmek kararı alınmıştı. Haziranın 12-de yapılan plebistin sonuçlarına göre, bölgelerin yeniden Türkiye’ye birleştirilmesi belirtilmiştir. Kazım Karabekir Paşa’nın komutanlığında Türk ordusu 25 Nisanda Kars şehrini Ermeni işgalinden kutarmıştır.

Türk ordusunun önünden Ermeni birliklerinin geri çekilmesi ile birlikte, 40 yıl boyunca çeşitli yerlerden gelerek Kars vilayetinde yerleşen Ermeniler Erivan vilayetine göç etmek zorunda kalmışlar. Daha sonra ise Malakanlar ve Rumlar tedricen Kars vilayetinden göç ettiler. Kars vilayeti yeniden Türk-Müslüman nüfusun yerleşik olduğu bölgeye dönüştü.

[1]Şavrov N.N. Novaya Uqroza Russkomu Delu v Zakavkazye: Predstoyaşaya Prodaja Muqani inorodtsam, Sankt-Peterburq, 1911, s. 63.

[2] Aşot Poqosyan. Karsskaya Oblast Sostave Rossii. Yerevan: Hayastan Yayınevi, 1983, s. 63.

[3]İbid, 64.

[4]Arzumanlı Vagif, Mustafa Nazim. Tarihin Kara Sehifeleri. Bakü: Kartal, 1998, s. 43.

[5] Aşot Pogosyan. a.g.e., s. 71.

[6] Sbornik Doqovorov Rossii s Druqimi Gosudarstvami (1856-1917). Moskva: Gosudarstvennoe İzdatelstvo Politiçeskoy Literature, 1952, s. 209.

[7] Aşot Pogosyan, a.g.e., s. 122-123.

[8]  Candan Badem, Çarlık Ruisiyası Döneminde Kars Vilayeti, 2010, İstanbul, Bir zamanlar yayınçiılk, 2010, s.59.

[9]  Şavrov N.N., a.g.e. s. 63.

[10] Ibid, s. 68.

[11] Aşot Pogosyan, a.g.e., s. 128-129.

[12] Candan Badem, a.g.e.,  s.54.

[13] Samarina Olga. Obşını Molkanna Kavkaze: İstoriya, Kultura, Bıt, Xozyaystvennaya Deyatelnost, Doktoratezi, Stavropol, 2004, s. 55.

[14]  Svod Statistiçeskix Dannıx o Nasilenii Zakavkazskoqo Kraya İzviçennıx İz Posemeynıx Spiskov 1886 q, Tiflis., 1893.

[15]PervayaVseobşaya Prrepis Naseleniya Rossiyskoy İmperii, 1897 g., 10.cilt, Karsskaya Oblast, Sankt-Peterburq, 1905; http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_rel_97.php?reg=91.

[16]  Kavkazskiy Kalendar na 1916 god, Tiflis, 1915, s. 118.

[17] Kavkazskiy Kalendar na 1917 god, Tiflis, 1916, s. 198-201.

[18] Aşot Pogosyan, a.g.e., s.192.

 

KAYNAKLAR

  1. Arzumanlı, Vagif., Mustafa, Nazim. Tarihin Kara Sehifeleri. Bakü: Kartal, 1998.
  2. Badem, Candan. Çarlık Rusiya`sı Döneminde Kars Vilayeti. İstanbul, BirzamanlarYayınçılık, 2010.
  3. Kavkazskiy Kalendar na 1916 god, Tiflis, 1915.
  4. Kavkazskiy Kalendar na 1917 god, Tiflis, 1916.
  5. Pervaya Vseobşaya Prepis Naseleniya Rossiyskoy İmperii 1897 g.. 10. cilt, Karsskaya oblast, Sankt-Petersburq, 1905.
  6. Pogosyan, Aşot. Karsskaya Oblast Sostave Rossii. Yerevan: HayastanYayınevi, 1983.
  7. Samarina, Olga. Obşinı Molkan na Kavkaze: İstoriya, Kultura, Bıt, Xozyaystvennaya Deyatelnost. (Doktora tezi), Stavropol, 2004.
  8. Şavrov N. N. Novaya Uqroza Russkomu Delu v Zakavkazye: Predstoyaşaya prodaja Muqani inorodtsam, Sankt-Peterburq, 1911.
  9. Sbornik Doqovorov Rossii s Druqimi Gosudarstvami (1856-1917), Moskva: Gosudarstvennoe İzdatelstvo Politiçeskoy Literature, 1952.
  10. Svod statistiçeskix Dannıx o naselenii Zakavkazskoqo kraya izvleçennıx iz posemeynıx spiskov 1886 g. Tiflis, 1893.
  11. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_rel_97.php?reg=91
   Məqaləni PDF formatına çevir